Tου Νίκου Αμμανίτη
Λιγοστοί πρέπει να είναι εκείνοι που στις ημέρες μας έχουν ακουστά για το θηρίο και ακόμη λιγότεροι όσοι το γνώρισαν και βρίσκονται ακόμη -παραδόξως- εν ζωή… Ο λόγος για ένα από τα πιο ιστορικά συγκοινωνιακά μέσα της πρωτεύουσας, που… «δολοφονήθηκε» προπολεμικά.
Ήταν το θρυλικό τρενάκι της Κηφισιάς, που οι Αθηναίοι εκείνης της εποχής του κόλλησαν το παρατσούκλι «θηρίο». Καθώς είχα την τύχη να το γνωρίσω και να ταξιδέψω μάλιστα με αυτό, αποφάσισα να κλείσω -τιμής ένεκεν- τη σειρά για τις συγκοινωνίες της παλιάς καλής εποχής με το «θηρίο». Έτσι θα ικανοποιήσω και τον άγνωστό μου επιστολογράφο, που με κατηγόρησε ότι ουδέποτε αναφέρθηκα στα συγκοινωνιακά μέσα του καιρού εκείνου. Τουλάχιστον ας ικανοποιηθεί ότι του γίνηκε το χατίρι.
…Η Αθήνα, μαζί με το Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη, ευτύχησε να είναι μια από τις ελάχιστες πόλεις της οικουμένης που διέθεταν μέσα σταθερής τροχιάς σε αστικό δίκτυο. Παραλείποντας την εξιστόρηση της προσπάθειας δημιουργίας και λειτουργίας μιας πληθώρας σιδηροδρομικών εταιρειών, όλων θνησιγενών, από πιθανούς και απίθανους επενδυτές, η στήλη περιορίζεται στη συνοπτική εξιστόρηση του θηριώδους βίου του… «θηρίου».
Γύρω στα τέλη του… προπαρελθόντος αιώνος, το Ελληνικό Δημόσιο ευρίσκετο σε δικαστική διαμάχη με τη μεταλλευτική εταιρεία Λαυρίου, λόγω οικονομικών διαφορών. Το Λαύριο, με τις εισηγμένες στο χρηματιστήριο μετοχές, έφαγε μπόλικο παραδάκι από «όσους δεν πρόσεχαν», εξ ου και το «Ες… Λαύριον τα σπουδαία». Με έναν συμβιβασμό, το μεν Δημόσιο παραιτήθηκε των αξιώσεών του, η δε μεταλλευτική εταιρεία ανέλαβε να κατασκευάσει σιδηροδρομική γραμμή από Αθήνα για Λαύριο, με διακλάδωση για Κηφισιά, την οποία επιπροσθέτως υποχρεώθηκε να καλλωπίσει και να ηλεκτροφωτίσει. Έτσι γεννήθηκε η εταιρεία Σιδηροδρόμων Αττικής, άξιο τέκνο της οποίας ήταν το τρένο με τις ατμήλατες μηχανές, που ο λαός αποκαλούσε «θηρίο».
Αφετηρία τους για Λαύριο και Κηφισιά ήταν ο σταθμός στη δημιουργηθείσα πλατεία Αττικής, αλλά, σύντομα, για την καλύτερη εξυπηρέτηση του επιβατικού κοινού, μεταφέρθηκε παρά την Ομόνοια, σε άνοιγμα της οδού 3ης Σεπτεμβρίου, επονομασθείσα πλατεία Λαυρίου, όπου μέχρι και προ ολίγων ετών λειτουργούσε ο φούρνος-ζαχαροπλαστείο «Το Λαύριο». Όμως, τα κυκλοφοριακά προβλήματα που ανέκυψαν έστειλαν ξανά το «θηρίο» στην πλατεία Αττικής, όπου οι επιβάτες του έφταναν με το τραμ με το γράμμα «Κ», ενώ το τρένο του Λαυρίου στάλθηκε στον σταθμό των ΣΠΑΠ Πελοποννήσου.
Η Κηφισιά αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα και από ένα ασήμαντο χωριουδάκι μεταβλήθηκε σε διάσημη παραθεριστική περιοχή κοσμοπολίτικου επιπέδου. Τα πολλά και συχνά δρομολόγια του «θηρίου» συνέβαλαν στην εξέλιξη. Οι συρμοί είχαν από τέσσερα έως έξι βαγόνια και διέθεταν πρώτη, δευτέρα και τρίτη θέση. Η διαδρομή διαρκούσε 45 λεπτά περίπου και εξυπηρετούσε επίσης τα Πατήσια, τους «Ποδαράδες», το Ηράκλειο και το Μαρούσι. Στα Άνω Πατήσια η σιδηροδρομική γραμμή διασταυρωνόταν με τη λεωφόρο προς Νέα Φιλαδέλφεια. Όταν περνούσε τρένο, μια αλυσίδα διέκοπτε την κίνηση του δρόμου. Από τότε η περιοχή ονομάστηκε Αλυσίδα…
Η ατμομηχανή του «θηρίου» αγκομαχούσε στις ανωφέρειες με αποτέλεσμα, συχνά, να σταματά για να… ξαποστάσει. Έτσι οι φιλοπαίγμονες το βάφτισαν «Σταμάτη», αλλά το επίθετο «θηρίο» παρέμεινε το κυρίως επίσημο όνομά του. Αυτά τα σταματήματα παρατηρούνταν μόνον στις ανηφόρες, ενώ μόλις «έπιανε» κατηφόρα μεταμορφώνονταν σε δρομέα και δεν το έπιανες με τίποτα. Έβγαζε θριαμβευτικά από το φουγάρο του πυκνές τούφες μαύρου καπνού και ο καυστήρας του σκόρπαγε ευωδιές από το πετροκάρβουνο που έκαιγε.
Στους επιβάτες συγκαταλέγονταν μόνιμοι κάτοικοι, παραθεριστές και απλοί επισκέπτες, ζευγάρια για έναν σύντομο ρομαντικό περίπατο κάτω από τα αιωνόβια πλατάνια, με μουσική τα τρεχούμενα νερά. Οι τακτικοί πελάτες του αντιμετώπιζαν συχνά ουκ ολίγα απρόοπτα. Πανάκριβες σετακρούτες, πολλά λευκά κοστούμια και δαντελένια φορέματα επιβιβάστηκαν λευκά και βγήκαν μαύρα από τους καπνούς που έμπαιναν στα βαγόνια, κάνοντας τα πάντα καπνιστά. Καθώς το τρένο διερχόταν θορυβωδώς από οικισμούς, σφυρίζοντας και… καπνίζοντας, οι νοικοκυρές το βλαστημούσαν και το μούντζωναν γιατί τους μαύριζε τα απλωμένα στις αυλές τους ρούχα, που με τόσο κόπο είχανε μπουγαδιάσει και χρειάζονταν ξανά πλύσιμο. Πάντως ο κοσμάκης, έστω και γκρινιάζοντας, μουρμουρίζοντας και λοιδορώντας, αγαπούσε το «θηρίο».
Βάσκανος μοίρα, στην προσπάθεια εκσυγχρονισμού της χώρας μια καινούρια σύμβαση για τον εξηλεκτρισμό των τρένων έβαλε τέλος στη ζωή του. H πάνδημη «κηδεία του», τον Αύγουστο του 1938, ήταν το κύριο θέμα ολόκληρου του αθηναϊκού Τύπου. Ο ανώνυμος λαός του επεφύλαξε μια «κηδεία» με τέτοια τιμή, θλίψη και λατρεία που σε κανέναν «μεγάλο άνθρωπο» της Γης δεν προσφέρθηκε ποτέ. Είχαν τυπωθεί και τοιχοκολληθεί «νεκρώσιμα αγγελτήρια» που προσκαλούσαν τους πολίτες να παραστούν στο τελευταίο του δρομολόγιο. Ένα πλήθος κόσμου με αναμμένα κεριά, όπως στον Επιτάφιο, κατέκλυσε τους σταθμούς για τον «ύστατο χαιρετισμό», ενώ ασφυκτικά γεμάτο ήταν το τελευταίο τρένο με επιβάτες που ήρθαν επί τούτου, μέσα στη νύχτα, για να ταξιδέψουν τελευταία φορά μαζί του. Αλλά το πιο συγκινητικό ήταν οι χωρικοί, που μέσα στα άγρια σκοτάδια, στην ερημιά, περίμεναν με ένα αναμμένο κεράκι να δούνε το τρένο να περνά, να ακούσουν για τελευταία φορά το σφύριγμά του και να κρατήσουν ως ανάμνηση τη μυρωδιά από το πετροκάρβουνο της ατμομηχανής του…
Ο ατμοσιδηρόδρομος, το περίφημο «θηρίο», που καταργήθηκε με γλέντια και τραγούδια!
ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΜΕΡΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ
Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Κάτω από τη γενική χλεύη και τα σατιρικά σχόλια ενός εκατομμυρίου ανθρώπων που υπηρέτησε για περισσότερα από πενήντα χρόνια παρέδιδε το πνεύμα, τον Αύγουστο 1938, ο ατμοσιδηρόδρομος, το περίφημο «θηρίο», όπως έμεινε στη μνήμη του λαού της Αττικής. Ένα παρατσούκλι που του απέδωσαν πολύ νωρίς οι χρονογράφοι αλλά επικράτησε –κυρίως– την εποχή του αποκλεισμού των Αθηνών από τους Αγγλογάλλους (1916). Τότε αναγκάστηκε να κινείται καίγοντας ξύλα, λιγνίτη, ξυλοκάρβουνα και ότι ήταν δυνατόν να βρεθεί στις δύσκολες εκείνες περιστάσεις. Όταν όμως ο ατμοσιδηρόδρομος αναγκάστηκε να πάρει σύνταξη, νικημένος από την εξάπλωση του αυτοκινήτου και της ηλεκτροκίνησης, χιλιάδες λαού πανηγυρίζοντας έτρεξαν να γιορτάσουν την τελευταία διαδρομή του, στήνοντας τρικούβερτο γλέντι στην Κηφισιά και κολλώντας ακόμη και κηδειόχαρτα στις κολώνες! Ξεχάστηκε η συμβολή του στην ανάπτυξη πολλών περιοχών, αφού όταν ξεκίνησε τη λειτουργία του πέρα από τα Κάτω Πατήσια εκτεινόταν ακόμη ο αττικός ελαιώνας, το Κάτω Ηράκλειο δεν υπήρχε, το Μαρούσι ήταν αγροτικός οικισμός και η Κηφισιά εξοχή.
Υποδέχθηκαν το «θηρίο» με ρόπαλα και πέτρες!
Η «Εταιρεία Σιδηροδρόμων Αττικής» είχε ιδρυθεί το 1883 και είχε συμβληθεί με το κράτος για την εκμετάλλευση της γραμμής του Λαυρίου και αμέσως μετά για την εκμετάλλευση της γραμμής Κηφισιάς. Το 1885, το πρώτο τρένο ξεκινούσε από το Λαύριο για την Κηφισιά. Αλλά στην πρώτη του κιόλας διαδρομή παρουσίασε καθυστέρηση λίγο πέρα από το Ηράκλειο λόγω βλάβης της ατμομηχανής. Όλοι το θεώρησαν κακό «σημάδι» και είχαν δίκιο. Καθυστερημένα έφθασε στο Μαρούσι, όπου η υποδοχή εκ μέρους των ντόπιων δεν ήταν ενθουσιώδης.
Οι χωρικοί επιτέθηκαν εναντίον του με ράβδους και πέτρες, έσπασαν τα τζάμια και προσπάθησαν να αποτρέψουν τη συνέχεια της διαδρομής του. Χρειάσθηκε δε, ισχυρή δύναμη της Πολιτοφυλακής για να αποφευχθούν τα χειρότερα. Τα ίδια είχαν συμβεί και όταν στρωνόταν το δίκτυο των γραμμών. Διαφορετική ήταν η υποδοχή στην Κηφισιά, όπου οι κάτοικοι υποδέχθηκαν χαρούμενοι το θηρίο συν γυναιξί και τέκνοις και έχοντας επικεφαλής τον Πρόεδρο της κοινότητάς που εκφώνησε και τον σχετικό πανηγυρικό:
―Πάνε πλέον τα γαϊδούρια και οι αραμπάδες. Τώρα θα κατεβαίνουμε στην Αθήνα σε 60 λεπτά. Ζήτω ο πολιτισμός!
Και το «θηρίο» πράγματι σε αρκετές περιπτώσεις μετέφερε και τον πολιτισμό. Όπως συνέβη στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν η εταιρεία των «Σιδηροδρόμων Αττικής» εξωράισε τους σταθμούς, έφτιαξε πλατείες, ίδρυσε το Άλσος Κηφισιάς καθιστώντας την όμορφη κωμόπολη προορισμό προσιτό σε όλους.
Χωρικοί και βασιλιάδες
Πάντως, από την ημέρα που ξεκίνησε τη λειτουργία του ο ατμοσιδηρόδρομος οι χωρικοί διατελούσαν σε εμπόλεμη κατάσταση. Στις καθυστερήσεις και τις αλλαγές των δρομολογίων απαντούσαν ξεκαρφώνοντας τις κρεμάστρες και τα δικτυωτά που χρησίμευαν για την τοποθέτηση των μικροαποσκευών και καταξεσκίζοντας τα βελούδα της ταπετσαρίας της πρώτης θέσης και τα υφάσματα της τρίτης. Παρά τις φυλακίσεις και τις συλλήψεις για φθορά ξένης ιδιοκτησίας και τις αυστηρές πινακίδες οι καταστροφές συνεχίζονταν αμείωτες. Επί 53 χρόνια το θηρίο πρωταγωνιστούσε στην καθημερινή ζωή. Είχε δε και ευτυχισμένες στιγμές. Όπως το βασιλικό βαγόνι που χρησιμοποιείτο για να ταξιδεύουν πρίγκιπες και βασιλείς, ή σπουδαίες ξένες προσωπικότητες όπως ο Τσάρος της Ρωσίας Νικόλαος, ο βασιλιάς της Αγγλίας στους Ολυμπιακούς του 1906, Μεγάλοι Δούκες κ.ά. Τότε ταξίδευε στολισμένο με άνθη και δάφνες και καθαρό.
Πρώτος και επί πολλά χρόνια διευθυντής της Εταιρείας ήταν ο Φωκίων Νέγρης, ο οποίος φιλότιμα προσπαθούσε να αντιμετωπίσει τα προβλήματα. Αλλά δεν τα κατάφερνε. Αλησμόνητες έμειναν σε όλους οι ημέρες του 1907, όταν εξεγέρθηκαν οι Λιοπεσιώτες κατά της εταιρείας, η οποία στον σταθμό της κωμόπολης είχε ένα βαρούλκο με το οποίο φορτώνονταν στο τρένο τα βαρέλια με το μούστο και άλλα βαριά αντικείμενα. Θέλοντας να χρησιμοποιήσει αλλού το βαρούλκο έστειλε εργάτες να το μεταφέρουν. Αλλά δεν τα κατάφεραν παρά τη δύναμη της χωροφυλακής που συγκεντρώθηκε. Οι Λιοπεσιώτες ήταν έτοιμοι να… πέσουν υπέρ του βαρούλκου!
Το τέλος της διαδρομής
Τον Αύγουστο 1938 και ενώ συμπλήρωνε 53 χρόνια ζωής το «θηρίο», η εταιρεία που εκμεταλλευόταν τις δύο γραμμές αδυνατούσε να συνεχίσει λόγω οικονομικών δυσχερειών. Είκοσι χρόνια είχε να δώσει μέρισμα στους μετόχους, ενώ επί μία δεκαετία παρουσίαζε συνεχή ελλείμματα. Η εξάπλωση του αυτοκινήτου εξασφάλιζε γρήγορη και άνετη συγκοινωνία με τα προάστια. Ο κόσμος τώρα έβρισκε την ευκαιρία να εκδικηθεί τον ατμοσιδηρόδρομο, ο οποίος ούτε μία φορά δεν ξεκινούσε στην ώρα του για να φτάσει στον προορισμό του εγκαίρως! Βραδυκίνητος, μουγγρίζοντας και μαυρίζοντας τον ουρανό διέσχιζε τον αττικό κάμπο για να φτάσει με τα χίλια βάσανα στο τέρμα. Δεν ήταν λίγες οι φορές που τα παράπονα έπαιρναν βίαιες μορφές, με διαβήματα προς την εταιρία, λιθοβολισμούς, ακόμη και επιθέσεις εναντίον των μηχανικών. Αλλά τόσο η εταιρεία όσο και το κράτος αδιαφορούσαν επιδεικτικά.
Έτσι εξηγείται το μίσος με το οποίο ο κόσμος αντιμετώπισε τον «θάνατο» του «θηρίου». Στήθηκε πραγματική γιορτή από χιλιάδες ανθρώπους την ημέρα του τελευταίου δρομολογίου, ενώ η εταιρεία με ανακοίνωσή της ενημέρωνε το κοινό πως μέχρι να εγκατασταθεί η ηλεκτροκίνηση έβαζε λεωφορεία για την εξυπηρέτηση του. Μόνη κερδισμένη η εταιρεία «Πάουερ», η οποία ανέλαβε πλέον τον ηλεκτροκινούμενο σιδηρόδρομο.
Ο ατμοσιδηρόδρομος, το περίφημο «θηρίο», που καταργήθηκε με γλέντια και τραγούδια!