Ο Αγιος Ηλίας βρίσκεται στο νομό Αιτωλοακαρνανίας στην επαρχία Μεσολογγίου και ανήκει στο Δήμο Αιτωλικού. Η πρώην κοινότητα εντάχθηκε στο διευρυμένο Δήμο Αιτωλικού με το πρόγραμμα Καποδίστριας. Στην απογραφή του 1991 καταμετρήθηκαν 311 κάτοικοι αλλά στην απογραφή του 2001 καταμετρήθηκαν 245.
Ο Αγιος Ηλίας αποκαλείται και «μπαλκόνι» της Αιτωλοακαρνανίας λόγο της γεωγραφικής του θέσης. Βρίσκεται σε μια σειρά λόφων συνέχεια με το χωριό Σταμνά. Από το εξωκλήσι του Αϊ Ηλία μπορεί κανείς να αγναντέψει το Αιτωλικό, το Μεσολόγγι μέχρι και την Πάτρα αλλά και από την άλλη μεριά τα χωριά της Γουριάς, Πενταλόφου, Νεοχωρίου, Κατοχής, Παλαιομάνινας μέχρι το Ιόνιο πέλαγος. Το δυτικό μέρος του χωριού το διασχίζει ο ποταμός Αχελώος που χύνεται στο Ιόνιο πέλαγος, ενώ ανατολικά στους πρόποδες των λόφων, ξεκινά η λιμνοθάλασσα του Αιτωλικού. Η λιμνοθάλασσα είναι ξακουστή για το περίφημο χέλι αλλά και τα λαβράκια, τις τσιπούρες και το αυγοτάραχο. Κοντά στη λιμνοθάλασσα βρίσκεται και το ιστορικό εξωκλήσι του Αϊ Ταξιάρχη.
Η κύρια ασχολία των κατοίκων είναι η γεωργία και πιο συγκεκριμένα ο καπνός , οι ελιές και λίγα δημητριακά. Το παράδοξο είναι ότι κανείς από τους κατοίκους δεν ασχολείται με την αλιεία παρόλο που η λιμνοθάλασσα απέχει μόνο 1 χλμ. Στο χωριό ανήκουν τα νταμάρια της «Λαγκάδας» από όπου γίνεται εξόρυξη γυψόπετρας. Το προϊόν της εξόρυξης επεξεργάζονται δύο εργοστάσια, το ένα παραγωγής πλαστικού γύψου και το άλλο γυψοσανίδας. Τα τελευταία χρόνια στα συγκεκριμένα εργοστάσια απασχολούνται γύρω στα δέκα άτομα από το χωριό.
Οι κάτοικοι του χωριού είναι άνθρωποι απλοί και αγνοί. Φημίζονται για τη φιλοξενία και την εργατικότητα τους. Ο κάθε επισκέπτης καταλαβαίνει πόσο αγνοί και καλόψυχοι παρέμειναν από τη στιγμή που πατάει το πόδι του στο χωριό. Το μεγαλύτερο ποσοστό είναι μεσήλικες και υπερήλικες. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι το 1991 στο δημοτικό σχολείο φοιτούσαν 31 μαθητές όλων των τάξεων και το έτος 2001 το σχολείο έκλεισε για πρώτη φορά. Έτσι οι 5 μαθητές του χωρίου φοιτούν στο δημοτικό σχολείο Σταμνάς. Είναι ένα χωριό που όταν το επισκεφτεί κανείς καταλαβαίνει ότι το πέρασμα του χρόνου δεν το έχει επηρεάσει σημαντικά.
Στο Β.Δ. άκρο της λιμνοθάλασσας του Αιτωλικού και στην τοποθεσία «Αμυγδαλιές», χτισμένο δίπλα στο κύμα, βρίσκεται το ξωκλήσι των αγίων Ασωμάτων. Στο χώρο αυτόν υπήρχε παλιό μοναστήρι, το οποίο καταστράφηκε στις αρχές του 18ου αιώνα από ισχυρό σεισμό, που διαχώρισε το ύψωμα, στους πρόποδες του οποίου βρισκόταν το μοναστήρι, σε δύο μέρη. Το ένα καταποντίστηκε στη θάλασσα και το άλλο, απόκρημνο και απότομο, σωζόταν μέχρι το 1960 περίπου, οπότε και καταστράφηκε από τη διάνοιξη του αρδευτικού αύλακα.
Στο χώρο του μοναστηριού έγινε το 1775, μετά την αποτυχία του Ορλωφικού κινήματος, μάχη μεταξύ Τουρκαλβανών, που ζητούσαν να παραδοθεί ο πλούτος του μοναστηριού, και των ολιγάριθμων μοναχών του. Η μάχη άρχισε τα μεσάνυκτα και παρατάθηκε μέχρι το βράδυ της επόμενης. Απο τους μοναχούς έπεσαν όλοι, αφού πολέμησαν με ηρωισμό και αυταπάρνηση και από τους εχθρούς σώθηκαν μόνο εβδομήντα.
To πανηγύρι το ξεκίνησε στα 1912 κάποιος Μαυρομμάτης. Αυτός έχοντας όλα του τα αγόρια και τα ανίψια του στο Μπιζάνι σε μια μάχη κυκλώθηκαν από τους Τούρκους και έκανε τάμα, αν γυρίσουν πίσω γερά, θα φτιάξει το μοναστήρι το οποίο ήταν τότε γκρεμισμένο και να γιορτάζουν πηγαίνοντας αρματωμένοι στις 5 και 6 Σεπτεμβρίου. Κανονικά το πανηγύρι θα έπρεπε να γίνεται στις 8 Νοεμβρίου αλλά επειδή είναι χειμώνας είπαν να γίνεται στις 6 Σεπτεμβρίου.
Στη γιορτή, που γίνεται εκεί στις 6 Σεπτεμβρίου, μαζεύεται από τα χωριά πολύς κόσμος. Απο την παραμονή ξεκινούν αρματωμένοι από τον Αγιο Ηλία μεζουρνάδες και νταούλια και κατεβαίνουν στο ξωκλήσι. Παραμένουν εκεί μέχρι το απόγευμα της επόμενης, οπότε ανεβαίνουν στο χωριό, να συνεχίσουν το γλέντι τους. Απο το Αιτωλικό προσέρχονται αρκετοί γλεντοκόποι, μεταξύ αυτών και αρματωμένοι της Αγι Αγάθης. Παλιότερα πήγαιναν εκεί με τις γαΐτες τους και το βράδυ γυρίζοντας πίσω έδιναν την εντύπωση στόλου από μικρά πλοιάρια. Τα πλοιάρια αυτά συναγωνίζονταν μάλιστα ποιο θα περάσει το άλλο.
Στην περιοχή του χωριού μας είχαν ανασκαφεί το 1963 από τον αρχαιολόγο Ε. Μαστροκώστα και για λογαριασμό της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, πέντε Μυκηναϊκοί τάφοι: ένας θαλαμοειδής στην πλατεία του χωριού κάτω από την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου και τέσσερις θαλαμωτοί, ένας στη θέση Σερεμέτι και τρεις στη θέση Μαραθιά που σώζονται μερικώς.
Για να υπάρχουν τόσοι και τέτοιου είδους τάφοι στην περιοχή (είναι γνωστό ότι θολωτοί τάφοι κτίζονται μόνο για σημαντικούς ηγεμόνες) πρέπει να υπήρχε κάπου και ένας οικισμός. Είναι προφανές ότι ο οικισμός αυτός και προφανώς και το τείχος (το οποίο δεν έχει βρεθεί ακόμη κάτω από το υπάρχον τείχος ύστερης εποχής) πρέπει να ήταν πάνω στον λόφο του Προφήτη Ηλία, που από τη θέση του, βρίσκεται μεταξύ του ποταμού Αχελώου και της θάλασσας του Αιτωλικού, ελέγχει και την εύφορη πεδιάδα και το ίδιο το ποτάμι, αλλά και τους θαλάσσιους και τους χερσαίους δρόμους.
Παρ΄ όλο που οι τάφοι βρέθηκαν συλημένοι (τα κτερίσματα είχαν κλαπεί από παλαιότερες εποχές) έδωσαν ευρήματα ωραιότατα, που χρονολογούνται από το 1450 π.χ. έως περίπου το 1100 π.χ. Είναι τάφοι οικογενειακοί και χρησιμοποιήθηκαν επανειλημμένα. Υπήρχαν: κεραμεικά αγγεία και Αργολικού και τοπικού εργαστηρίου, κεραμεικά ειδώλια ζώων, χάλκινα μαχαιρίδια, τεμάχια από ήλεκτρο (δηλ. κεχριμπάρι) και ελεφαντόδοντο, βέλος από πυριτόλιθο, σφονδύλια κεραμεικά και από στεατίτη, δόντια κάπρου από μυκηναϊκό κράνος και πολλά κοσμήματα από: υαλόμαζα, φαγεντιανή, σάρδιο, ορεία κρύσταλλο, μεταξύ δε αυτών και ένας σκαραβαίος με σφραγίδα του Φαραώ Αμένοφι του Γ’ (1405-1370 π.χ.).
Το είδος των τάφων (θαλαμωτός και θολωτοί) και τα σπουδαία ευρήματα αποδεικνύουν, ότι στην περιοχή του Αγ. Ηλία έζησε και κυβέρνησε ένα σπουδαίο μυκηναϊκό γένος, που έκανε εμπόριο και είχε σχέσεις και με την Αργολίδα (κεραμεικά και γενικά μοτίβα τέχνης), και με το βορρά (ήλεκτρο και ίσως χρυσό και μέταλλα ) και με την Αίγυπτο (σκαραβαίος Αμένοφι Γ’ και χρυσό) και με τις χώρες της Συροπαλαιστινιακής ακτής (ελεφαντόδοντο και πολύτιμες πέτρες).
πηγη ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΓΙΟΥ ΗΛΙΑ
