ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΚΙΡΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΛΑΔΑ ΤΩΝ ΝΕΡΑΪΔΩΝ ΓΙΔΟΜΑΝΔΡΙΤΗ ΣΤΗΝ ΟΡΕΙΝΗ ΤΡΙΧΩΝΙΔΑ

Καθώς η άνοιξη κάνει δειλά δειλά την εμφάνισή της στην ορεινή ενδοχώρα της Αιτωλίας – κάπως καθυστερημένα, αλήθεια, σε σχέση με τα κατώμερα αλλά εξίσου θελκτική για περιήγηση στη σαγηνευτική φύση των ελληνικών βουνών – ήρθε η ώρα να γίνει πραγματικότητα η προσμονή για την πρώτη μου ανοιξιάτικη περιήγηση, αυτή στην Κοιλάδα των Νεράιδων του Γιδομανδρίτη, παραποτάμου του Ευήνου στην ορεινή Τριχωνίδα.
Την Κοιλάδα των Νεράιδων τη συναντάμε στο 17ο χιλιόμετρο της διαδρομής από Θέρμο προς Κοκκινόβρυση.
Πρόκειται για το τμήμα του Γιδομανδρίτη που εκτείνεται σε μήκος τεσσάρων χιλιομέτρων περίπου από τη θέση Διποταμιά λίγο πριν τα Αμπέλια ως τον Άγιο Θεόδωρο κοντά στις πηγές του ποταμιού. Η προαναφερόμενη ονομασία οφείλεται στις τοπικές παραδόσεις περί ύπαρξης νεράιδων στην περιοχή αυτή, η δραστηριότητα των οποίων δεν περιοριζόταν μόνο στο ποτάμι τις νύχτες, καθώς και τα μεσημέρια κάτω από τους παχιούς ίσκιους των πλατανιών, αλλά επεκτεινόταν και στην κοντινή στο ποτάμι περιοχή, όπου τις έβλεπαν να τραγουδούν και να χορεύουν στα ρέματα και στις πηγές, αλλά ακόμη και στις αυλές των σπιτιών, τα οποία ήταν διασκορπισμένα τριγύρω στην περιοχή, και οι παλιότεροι είχαν να διηγηθούν πλήθος παρόμοιες ιστορίες και να καταθέσει ο καθένας τις δικές του μαρτυρίες για να στηρίξει την ακράδαντη πεποίθησή του στην αλήθεια της κοινώς παραδεδεγμένης εκείνη την εποχή συγκεκριμένης παράδοσης. Ανεξάρτητα, όμως, από την πίστη καθενός περί της ύπαρξης ή μη αυτών των πλασμάτων, ο τόπος αυτός συνιστά χαρακτηριστικό νεραϊδότοπο, καθώς τα φυσικά στοιχεία που τον συνθέτουν πληρούν με τον πληρέστερο τρόπο τις προδιαγραφές για κάτι τέτοιο και κάθε δύσπιστος δεν έχει παρά να τον επισκεφθεί, καθώς η περιοχή είναι προσβάσιμη κάθε εποχή του έτους, ώστε να του διαλυθεί κάθε σχετική αμφιβολία.
Η περιοχή αυτή χαρακτηρίζεται από τις πλουσιοπάροχες εικόνες που παρέχει η φύση αρμονικά συνταιριασμένες με τα έντονα ίχνη της πανταχού ανθρώπινης παρουσίας, όπως αυτά ξεπροβάλλουν μέσα από δημιουργήματα αρμονικά συνταιριασμένα με το φυσικό περιβάλλον.


Η πλούσια βλάστηση – όπως αυτή προσδιορίζεται από το παρόχθιο πλατανόδασος, που απλώνεται, διανθισμένο με ιτιές και διαφόρων άλλων ειδών δέντρα σε μικρότερη αναλογία, καθ’ όλο το μήκος του ποταμιού στην Κοιλάδα αλλά και στα ρέματα που αυλακώνουν τις πλαγιές εκατέρωθεν αυτού και καταλήγουν στο ποτάμι, συνδυασμένο με την άγρια βλάστηση, που αποτελείται κυρίως από αειθαλή δέντρα, όπως πουρνάρια, φιλίκια και αριές, και από πλήθος θάμνων, λουλουδιών και βοτάνων, αλλά και με την ήμερη βλάστηση στις τεχνητές αναβαθμίδες (πεζούλες), που αφθονούν στην περιοχή – συνιστά ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία της εν λόγω περιοχής.
Η πολυποίκιλη γεωμορφολογία – όπως αυτή προσδιορίζεται από τις πτυχώσεις και τις συνεχείς εναλλαγές του τοπίου στις πλαγιές των δύο απολήξεων της κορυφογραμμής του Ανατολικού Παναιτωλικού, που με νοτιοδυτική κατεύθυνση εκατέρωθεν του ποταμιού ορίζουν και τη λεκάνη απορροής του Γιδομανδρίτη στην εν λόγω περιοχή, αυτή με τα απότομα πρανή, που ορθώνεται αγέρωχα ανατολικά του ποταμιού και ορίζεται στην άνω απόληξή της από την κορυφογραμμή που διαμορφώνεται από τις κορυφές Άννινος, Άγιος Αθανάσιος και Άγιος Τρύφωνας, και αυτή με το πιο ομαλό ανάγλυφο δυτικά του ποταμιού, επί της οποίας είναι χτισμένοι και οι οικισμοί Αμπέλια και Άγιος Θεόδωρος (πρώην Μαχαλάς) της Τοπικής Κοινότητας Κοκκινόβρυσης, η οποία ορίζεται στην άνω απόληξή της από τις κορυφές Δίκορφο, Καραπιπέρη, Λιάκουρα και Μετερίζι – συνιστά το δεύτερο βασικό χαρακτηριστικό της περιοχής αυτής. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, αποκαλύπτονται γυμνά τα σπλάχνα της γης μέσα από γεωλογικούς σχηματισμούς σε ποικιλία χρωμάτων, σχημάτων και μεγεθών, σχηματίζοντας έτσι ένα ζωντανό βιβλίο γεωλογίας για τη μελέτη των πετρωμάτων της οροσειράς της Πίνδου. Οι μικρότερες και μεγαλύτερες σπηλιές και οι τρύπες που σχηματίζονται στους βράχους αποτελούν φωλιές για τα γεράκια και τα άλλα αρπακτικά πτηνά και παλιότερα αποτελούσαν φωλιές και για αετούς, που σήμερα, βέβαια, δεν υπάρχουν.

Το εντυπωσιακό πέτρινο γεφύρι της Διποταμιάς και ο νερόμυλος στην αρχή της Κοιλάδας των Νεράιδων, τα δύο πεζογέφυρα που συναντάμε στην πορεία, πληγωμένα από την περσινή μεγάλη πλημμύρα που προξένησε μεγάλες καταστροφές στην ευρύτερη περιοχή, όπως αντίστοιχα και η γέφυρα στο τέρμα της Κοιλάδας, επί του δρόμου που ενώνει τον Άγιο Θεόδωρο με τον συνοικισμό Αετορράχη (πρώην Κοτσαλέικα) και στη συνέχεια με την Κόνισκα, τέσσερις ερειπωμένοι νερόμυλοι και οι κατεστραμμένοι μυλαύλακές τους, μια πληθώρα από τεχνητές αναβαθμίδες (πεζούλες) στα κάπως ομαλότερα τμήματα των πλαγιών εκατέρωθεν του ποταμιού, που δημιουργούν ένα εντυπωσιακό ανάγλυφο τοπίου, και τα μισοκατεστραμμένα χωματαύλακα που τροφοδοτούσαν τις καλλιέργειες με το ζωογόνο νερό του ποταμιού, σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα σκαλισμένα στους βράχους σε απότομες κακοτοπιές, καμιά τριανταριά πέτρινα σπίτια διασκορπισμένα σε εφτά μικροσυνοικισμούς (Κούρβουλα, Συκιές, Λογγιές, Στουρνάρα, Κούμπουρλα, Ασφακολάγκαδα και Αριές), οι οποίοι συνιστούν το παραποτάμιο τμήμα του οικισμού Αμπέλια της Τοπικής Κοινότητας Κοκκινόβρυσης, που απλώνεται υπό μορφή αγροκτημάτων εκατέρωθεν του ποταμιού, μερικά από τα οποία κατοικούνται ακόμη, ενώ από τα υπόλοιπα τα περισσότερα έχουν ερειπωθεί και από άλλα τείνουν να χαθούν ακόμη και τα ίχνη τους λόγω της πολύχρονης εγκατάλειψης, ερειπωμένες αποθήκες και στάβλοι, χωμάτινες στέρνες, βρύσες και μονοπάτια, είναι τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν την εντυπωσιακή εικόνα των εδώ ανθρώπινων δημιουργημάτων.
Όλα αυτά συγκροτούν ένα εντυπωσιακό σύνολο, το οποίο με τη σειρά του λειτουργεί ως θέλγητρο που σε καλεί να γνωρίσεις από κοντά την περιοχή αυτή και να γευθείς με όλες σου τις αισθήσεις τις ομορφιές της.
Έτσι, ξεκινώντας αυτό το ανοιξιάτικο πρωινό σχετικά πρωί από τα Αμπέλια, κατέβηκα, συντροφευμένος από τη Λίζα, στον Γιδομανδρίτη, ακολουθώντας το πλατανόφυτο λαγκάδι που κατεβαίνει από τα Αμπέλια στο ποτάμι, και κατευθύνθηκα στη Διποταμιά, απ’ όπου ξεκίνησε η πεζοπορία προς το τέρμα της Κοιλάδας, στον Άγιο Θεόδωρο, κατά μήκος της κοίτης του ποταμού επιλέγοντας πορεία, αναλόγως των δυσκολιών και των εμποδίων, πότε δεξιά και πότε αριστερά της ροής του νερού.
Οι εικόνες της φύσης, διανθισμένες με τα πρώτα σκιρτήματα της άνοιξης – όπως αυτά αποτυπώνονται στα μπουμπούκια των πλατανιών που ξεπροβάλλουν δειλά δειλά, στα κιτρινωπά ακόμη χορταράκια, που αρχίζουν να ξετρυπώνουν σκυθρωπά από τη γη, στα ανθοστόλιστα ήμερα δέντρα, που έχουν απομείνει ακόμη στις εγκαταλειμμένες αναβαθμίδες στις πλαγιές εκατέρωθεν του ποταμού, και στα βιαστικά τιτιβίσματα των πουλιών που πεταρίζουν εδώ κι εκεί βιαστικά – συνοδευόμενες σε κάθε βήμα από τον κυρίαρχο ήχο του νερού του Γιδομανδρίτη, αλλού μακρόσυρτο και νανουριστικό κι αλλού θορυβώδη και βίαιο, ανάλογο σε ένταση και ρυθμό με τη μορφολογία της κοίτης του ποταμιού, πλημμυρίζουν τις αισθήσεις, καθώς εναλλάσσονται καθ’ όλο το μήκος της πορείας προς το τέρμα της Κοιλάδας παραπλεύρως της κοίτης του ποταμιού αλλά και κατά την επιστροφή ολόδρομα επί του δρόμου που οδηγεί, σε πορεία παράλληλη με το ποτάμι, από τον Άγιο Θεόδωρο στα Αμπέλια κι από εκεί στο Θέρμο.
Σημαντικός όγκος ξυλείας, αργασμένη από το νερό και τις πέτρες που παρέσυρε το ποτάμι, προερχόμενη από μικρότερα και μεγαλύτερα δέντρα που ξερίζωσαν οι κατεβασιές που προξένησαν οι πλημμύρες του περασμένου χειμώνα, παραμένει ξεβρασμένη στα ποταμολίθια δεξιά κι αριστερά της κοίτης, καθώς δεν υπάρχει κανένας να την παραλάβει, για να την αποθέσει ως καύσιμη ύλη για το τζάκι, όπως γινόταν παλιότερα, που η συλλογή αυτού του υλικού αποτελούσε μέριμνα κάθε οικογένειας που διαβιούσε στην Κοιλάδα. Σε πολλές περιπτώσεις ο παραλλαγμένος κορμός στη βάση πολλών πλατανιών, τα οποία είναι φυτρωμένα μέσα στην κοίτη και αντιμετωπίζουν επί σειρά πολλών ετών και δεκαετιών τη δίνη που προκαλούν οι πλημμύρες, υπομένοντας την ορμή του νερού που κατεβάζει το ποτάμι και τα αλύπητα χτυπήματα που εκτοξεύει εναντίον τους με τις πέτρες και τα ξύλα που παρασέρνει στις κατεβασιές, αντικατοπτρίζει στην αέναη κόντρα της ζωής με τον θάνατο, η οποία αποβαίνει συνήθως νικηφόρα, όταν είναι ανυποχώρητη, παρά τις πληγές που αφήνει στους αγωνιστές.
Αντίστοιχα με ό,τι συμβαίνει με την πάλη των στοιχείων της φύσης αναμεταξύ τους, διακρίνεται καθ’ όλο το μήκος της Κοιλάδας διάχυτη και μια πάλη διαφορετικής μορφής. Η πάλη του ανθρώπου να υποτάξει τη φύση και να στρατεύσει τις λειτουργίες της στην υπηρεσία των δικών του αναγκών. Και είναι αλήθεια πως είχε βρεθεί ο τρόπος της αρμονικής συνύπαρξης αυτών των αντίπαλων δυνάμεων, οι οποίες συνυπήρξαν ανταγωνιστικά, αλλά και συμπληρωματικά, για δεκαετίες, ίσως και αιώνες, σ’ αυτή την περιοχή και συμβίωναν σε αγαστή σύμπνοια μεταξύ τους. Χαρακτηριστική περίπτωση, πέρα από τις προαναφερόμενες ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στην περιοχή, που προκαλεί εντύπωση για την εφευρετικότητά της, το κατόρθωμα του ιδιοκτήτη μιας λογκάς (ανενεργός κοίτη του ποταμού που έχει μετατραπεί σε χωράφι), στο μέσο περίπου της διαδρομής, να τροποποιήσει τον τρόπο ανάπτυξης των πλατανιών, με στόχο να τα υποτάξει στις δικές του ανάγκες. Συγκεκριμένα, με κατάλληλο κλάδεμα των πλατανιών, που φύονταν στην άκρη της λογκάς προς το μέρος του ποταμιού, τα οδήγησε χρόνο με το χρόνο να αναπτύσσονται οι κορμοί τους όχι καθ’ ύψος αλλά κατά μήκος σε ορθή γωνία με την πορεία του νερού από κάτω τους σχηματίζοντας νοητό επίπεδο παράλληλο με το επίπεδο της κοίτης του ποταμιού, το οποίο, διαμορφώνοντάς το κατάλληλα με το κλάδεμα και των κλαδιών, το χρησιμοποίησε ως βάση για να επεκτείνει την κληματαριά που ανέπτυξε εκεί. Έτσι, πέτυχε δύο στόχους ταυτόχρονα, αφενός να μην καταστρέψει τα πλατάνια, που σε διαφορετική περίπτωση θα ήταν αναγκασμένος να τα κόψει, για να μην ισκιώνουν τον λιγοστό καλλιεργήσιμο χώρο που εξοικονόμησε εκμεταλλευόμενος την παλιά ανενεργό κοίτη του ποταμιού, και αφετέρου να κερδίσει ζωτικό χώρο για την κληματαριά, η οποία αναπτυσσόταν με θαυμαστή επιτυχία πάνω από το νερό του ποταμιού.


Τις τελευταίες δεκαετίες, όμως, η αστυφιλία και η οικονομική ανάπτυξη επέδρασαν καταλυτικά στη διατάραξη αυτής της αμοιβαίας επωφελούς σχέσης μεταξύ ανθρώπου και φύσης στην Κοιλάδα, σε βάρος του ανθρώπου αυτή τη φορά. Η σχεδόν πλήρης εγκατάλειψη των εκεί ανθρωπογενών δράσεων και παρεμβάσεων άφησε ελεύθερο το πεδίο δράσης στη φύση, η οποία ενθαρρυμένη, καθώς διακρίνει πως ο αντίπαλός της έχει πάψει να ενδιαφέρεται, απειλεί να εξαφανίσει, ως αδηφάγο τέρας, τα ανθρώπινα δημιουργήματα στην περιοχή αυτή, τα οποία, εγκαταλειμμένα στην τύχη τους από τον αφέντη άνθρωπο, έχουν αφεθεί ανυπεράσπιστα στο έλεος της φθοράς και της σταδιακής πλήρους κυριαρχίας της φύσης. Ένα κοπάδι γίδια που βόσκει στη λογκά στο σημείο που το Λυκόρεμα συμβάλλει στον Γιδομανδρίτη (μία από τις πολλές λογκιές που υπάρχουν στο ποτάμι), είναι το στοιχείο εκείνο που μαρτυρά τη ζώσα ακόμη, έστω και υποτονική, παρουσία του ανθρώπου στην περιοχή αυτή. Στο ίδιο μέρος μπορεί να βόσκουν σε λίγη ώρα ζαρκάδια και στους ατέλειωτους πλατανιάδες με τα βαθύσκιωτα πλατάνια, όπου κάποτε στάλιζαν πάμπολλα κοπάδια γίδια ολόκληρη τη θερινή περίοδο σε αυτοσχέδια μαντριά, τα οποία κυριαρχούσαν σε ολόκληρο το ποτάμι (σ’ αυτό το χαρακτηριστικό, εξάλλου, οφείλεται και η ονομασία του) τώρα κυριαρχεί η απόλυτη σιωπή από καθετί που θυμίζει ανθρώπινη δραστηριότητα. Μια σιωπή που σπάει από τους ήχους της άγριας φύσης, όπως από το κελάηδημα των πουλιών, από το ανάλαφρο περπάτημα των ζαρκαδιών, από το βιαστικό σύρσιμο των σκίουρων στα κλαδιά των δέντρων και συχνά από το επίμονο σκάψιμο των αγριογούρουνων.
Οι άνθρωποι έπαψαν από καιρό να ενδιαφέρονται ουσιαστικά για τη διατήρηση αυτού του πλούτου που συνιστούν τα δημιουργήματα, τα οποία οι πρόγονοί τους, σε βάθος πολλών γενεών, έφτιαξαν με απέραντο μόχθο και κόπο σ’ αυτή την περιοχή, έστω και για να τα εκμεταλλευτούν ως επισκέψιμα αξιοθέατα, ίσως γιατί δεν μπορούν ή δεν ξέρουν το πώς, ίσως γιατί κανένας δεν τους έδειξε τον δρόμο, ίσως γιατί άλλες είναι οι προτεραιότητές τους, και, δυστυχώς, το κύριο ανθρώπινο ενδιαφέρον για την Κοιλάδα, όπως αυτό προκύπτει από τις ενέργειες πολλών που συρρέουν σ’ αυτή, όχι μόνο ντόπιων αλλά ερχόμενων και από άλλα μέρη, συνίσταται στο άμετρο ψάρεμα της άγριας πέστροφας με τις κόκκινες βούλες που ζει στο ποτάμι – ο πληθυσμός της οποίας έχει δραματικά μειωθεί, όταν παλιότερα υπήρχε σε πληθώρα και έφτανε μέσω των υδραυλάκων ακόμη και στα χωράφια κατά το πότισμα – και στο συστηματικό παράνομο κυνήγι των ζαρκαδιών μέχρι εξοντώσεως, αν αυτό ήταν δυνατό.
Παρ’ όλα αυτά, η περιοχή διατηρεί μεγάλο μέρος της ομορφιάς της, που αξίζει να απολαύσει κάποιος κάνοντας την προαναφερόμενη πορεία, όπως τα απόλαυσα κι εγώ αυτό το ανοιξιάτικο πρωινό παρέα με το πιστό σκυλί μου, τη Λίζα, που με περίσσεια χαρά με ακολούθησε σε όλη αυτή την υπέροχη πορεία.
Τα παραπάνω περιγραφόμενα στοιχεία της Κοιλάδας των Νεράιδων συναπαρτίζουν ένα σύνολο σπάνιου φυσικού και ανθρωπογενούς κάλλους. Η συντήρηση και σήμανση των μονοπατιών, η δημιουργία παραποτάμιου ποδηλατόδρομου και η μετατροπή της χρήσης κάποιων από τα παλιά κτίρια της περιοχής αυτής σε δράσεις συμβατές με τις σύγχρονες αναγκαιότητες αποτελούν μερικές από τις παρεμβάσεις που πρέπει να προωθηθούν για τη συγκεκριμένη περιοχή, σε συνδυασμό, βέβαια, με την ασφαλτόστρωση του χωμάτινου οδικού δικτύου που οδηγεί από το Θέρμο σ’ αυτή, προκειμένου αυτή η απόμερη και άγνωστη στους πολλούς περιοχή με τη σπάνια και αναξιοποίητη ομορφιά να ενταχθεί στο αναπτυξιακό γίγνεσθαι της χώρας, σε συνδυασμό, βέβαια, με αντίστοιχες παρεμβάσεις στο σύνολο της ευρύτερης περιοχής του ορεινού Θέρμου.
Επειδή η ομορφιά, οπουδήποτε κι αν υπάρχει και με οποιαδήποτε μορφή κι αν συναντιέται, πρέπει να προβάλλεται, για να γίνεται κτήμα όσο το δυνατόν περισσότερων, έτσι ώστε να εμπλουτίζεται η φιλοκαλία των ανθρώπων και να γίνεται όλο και πιο όμορφη, πιο ποιοτική, πιο ανθρώπινη, πιο θεϊκή, η ζωή μας, θεώρησα σκόπιμο να μοιραστώ μαζί σας κάποιες από τις εικόνες που συνάντησα σ’ αυτή την πορεία, προκειμένου να μην τις στερηθεί οποιοσδήποτε έχει παρόμοιες ανησυχίες και έλκεται από τέτοιου είδους δραστηριότητες, αλλά και ως κάλεσμα σε όποιον τυχόν θα επιθυμούσε να έχει μια παρόμοια εμπειρία από αυτόν τον απόμερο αλλά με πολλές χάρες τόπο.
Νίκος Κωστακόπουλος
(Εκπαιδευτικός – Δημοτικός Σύμβουλος Θέρμου)